محمداحسن حافظ‌دراز پیشاوریحافظ دراز، محمداحسن پیشاوری، محدّث ، فقیه و واعظ اهل پنجاب و ساکن پیشاور است. ۱ - مشخصاتلقب وی استادالعلماء بود و به‌سبب از برداشتن قرآن «حافظ» خوانده می‌شد و چون بلند قامت بود به «حافظ دراز» مشهور گشت. وی در ۱۲۰۲ در پنجاب در خانواده‌ای مذهبی و اهل علم به دنیا آمد. جدّش حافظ محمداشرف، پدرش حافظ محمدصدیق، و مادرش از عالمان دین و از حافظان و واعظان بودند. وی علوم دینی را نزد مادرش آموخت و در این علوم ، از جمله در منطق و حکمت ، متبحر شد. افزون بر اقامه فرایض دینی ، مجلس درس تشکیل داد و پدر حافظ‌دراز، از خوشاب (شهری در پنجاب) به پیشاور انتقال یافت و در آن‌جا ماندگار شد. حافظ‌دراز نیز در همین شهر مقیم شد و به تدریس و تربیت شاگردانی پرداخت که از پنجاب، کابل ، قندهار ، غزنه، هرات، سمرقند و بخارا نزد او می‌رفتند. [۱]
عبدالحی حسنی، نزهةالخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۴۳۴، ج۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۲]
محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج۱، ص۱۲۲، ج۱، پیشاور ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.
[۳]
محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج۱، ص۱۲۳، ج۱، پیشاور ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.
[۴]
رحمان‌علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۶۰، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۴.
۲ - مذهبوی حنفی مذهب و پیرو طریقت عبدالقادر گیلانی بود. [۵]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۴، ص۳۴۷ـ۳۴۸، ج۴، لاهور ۱۹۸۵.
۳ - فعالیت اجتماعیحافظدراز علاوه بر تدریس، به وعظ و سخنرانی نیز اهتمام وافر داشت تا آن‌جا که به واعظ مشهور شد. [۶]
رحمان‌علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۶۰، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۴.
[۷]
محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج۱، ص۱۲۵، ج۱، پیشاور ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.
سخنرانیهایش غالبآ وعظ دینی و مبتنی بر عقاید اهل سنّت و جماعت بود و بر مردم تأثیر فراوان می‌گذاشت. [۸]
محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج۱، ص۱۲۵، ج۱، پیشاور ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.
وی در مقام وعظ، بی‌محابا به انتقاد از حکمرانان وقت می‌پرداخت. [۹]
محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج۱، ص۱۲۶، ج۱، پیشاور ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.
[۱۰]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۴، ص۳۴۷، ج۴، لاهور ۱۹۸۵.
۴ - آثاراو آثاری به زبان عربی و فارسی از خود بر جای گذاشته که از آن جمله است مِنَحُ الباری فی شرح صحیح البخاری، شرحی مبسوط به فارسی از الجامع‌الصحیح ابوعبداللّه محمد بن اسماعیل بخاری . این کتاب که به شیوه‌ای آسان و قابل فهم نگاشته شده، به کوشش میرزامحمدصادق در ۱۲۷۹ در پیشاور به‌چاپ رسید. [۱۱]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۴، ص۳۴۷، ج۴، لاهور ۱۹۸۵.
در برخی منابع، [۱۲]
رحمان‌علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۶۰، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۴.
[۱۳]
عبدالحی حسنی، نزهةالخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۴۳۴، ج۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
نام این کتاب منهج‌الباری فی شرح صحیح البخاری ثبت شده است.
حافظ دراز رساله‌ای دارد با عنوان رساله عجیبه و تحفه غریبه که آن را به حکمران کابل تقدیم کرده است. این رساله، که مجموعآ ۲۴ صفحه و شش فصل دارد، در بیان و شرح فریضه جهاد با کافران و ترغیب به مبارزه با استعمار انگلیس است. نسخه خطی این رساله در کتابخانه دانشکده اسلامیه پیشاور (ش۸۳۰) نگهداری می‌شود. [۱۴]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۴، ص۳۴۸، ج۴، لاهور ۱۹۸۵.
حاشیه بر شرح السلمِ قاضی مبارک، حواشی بر تتمه آخوند یوسف، تفسیر سوره یوسف و تفسیر [[|سوره ضُحی]] تا آخر قرآن ، و پاسخ سؤالات حاکم بخارا از دیگر آثار اوست. [۱۵]
رحمان‌علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۶۰، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۴.
[۱۶]
عبدالحی حسنی، نزهةالخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۴۳۴، ج۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۱۷]
محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، ج۱، پیشاور ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.
[۱۸]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۴، ص۳۴۷، ج۴، لاهور ۱۹۸۵.
۵ - وفاتحافظ دراز در ۱۲۶۳ درگذشت. [۱۹]
رحمان‌علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۶۰، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۴.
[۲۰]
عبدالحی حسنی، نزهةالخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۴۳۴، ج۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۲۱]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۴، ص۳۴۷، ج۴، لاهور ۱۹۸۵.
۶ - فهرست منابع(۱) عبدالحی حسنی، نزهةالخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۲) رحمان‌علی، تذکره علمای هند، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۴. (۳) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۴، لاهور ۱۹۸۵. (۴) محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج۱، پیشاور ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمداحسن حافظ‌دراز»، شماره۵۷۱۵. |